WARSZTATY EDUKACYJNE „ROLA VHS W TRANSFORMACJI USTROJOWEJ”
W październiku i listopadzie 2023 roku w Muzeum Kinematografii w Łodzi odbył się cykl 10 różnych warsztatów Rola VHS w transformacji ustrojowej. Projekt został skierowany do uczniów szkół średnich i zawodowych. Pozwolił młodzieży obcować z technologią, której większość uczestników nie doświadczyła w życiu prywatnym.
Uczestnicy poznali znaczenie wideo dla okresu transformacji. Zapoznali się z mechanizmami działania cenzury w polskim kinie lat 80. XX wieku. Za przykład posłużyły „półkowniki”: Przesłuchanie (1982, reż. Ryszard Bugajski), Niedzielne igraszki (1983, reż. Robert Gliński) i Kobieta samotna (1981, reż. Agnieszka Holland) – filmy niedopuszczone do dystrybucji kinowej, które nowe życie zyskały w drugim obiegu kaset VHS.
Władze bardzo szybko się zorientowały, jak wielkim zagrożeniem jest nowy wynalazek,ponieważ za pomocą wideo zaczęto rozpowszechniać treści, które były zakazane przez cenzurę. Jako pierwszy w taki sposób dotarł do widzów debiut Ryszarda Bugajskiego Przesłuchanie, wyprodukowany przez profilujący się jako opozycyjny Zespół Filmowy „X” kierowany przez Andrzeja Wajdę. […] Jasne było, że tego rodzaju film nie otrzyma zgody cenzury na rozpowszechnianie w stanie wojennym. Reżyserowi udało się jednak skopiować film na taśmę magnetyczną w systemie U-matic, a następnie w porozumieniu z Grzegorzem Bogutą, który był jednym z założycieli wydawnictwa podziemnego NOW-a, przegrać na kasety VHS. Bugajski wspominał, że odbywało się to w domu Krystyny Jandy. W efekcie na początku 1985 r. Przesłuchanie wydano na kasecie wideo ~ dr Emil Sowiński, Katedra Filmu i Mediów Audiowizualnych na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego.
KULTURA WIDEO W POLSCE
Oprócz politycznego znaczenia drugiego obiegu kaset w PRL, uczestnicy dowiedzieli się również o początkach wypożyczalni w Polsce, magnetowidach, odtwarzaczach i kasetach „szabrowanych” z Zachodu oraz pirackich wydaniach filmów, które można było nabyć na każdym targu. Wśród najczęściej przywoływanych tytułów był Rambo i Akademia policyjna.
Prowadzący opowiedzieli o jakości VHS. Taśmy potrafiły być tak zniszczone, że niebieskie Smerfy wyglądały na zielone!
Warsztaty były prowadzone przez dr. Emila Sowińskiego, dr. Jarosława Grzechowiaka, dr. Grzegorza Fortunę-Skowrona i Krystiana Kujdę. Rolę ekspertów i konsultantów merytorycznych sprawowali: Olga Drenda i Wojciech Przylipiak.
W połowie lat 80. rządząca Polska Zjednoczona Partia Robotnicza zaczęła liberalizować politykę, częściowo zezwalając na prowadzenie działalności prywatnej (tzw. firmy polonijne). Złagodzono cenzurę, łatwiej było uzyskać paszport. To sprawiło, że obiekt marzeń, czyli magnetowid, trafiał do coraz większej liczby domów – dzięki Pewexom, krewnym i znajomym z zagranicy, wyjazdom zarobkowym na Zachód, a także przemytowi. Grupą, która z największym zapałem korzystała z tej nowinki technicznej, była świeżo powstająca klasa przedsiębiorców, jak wtedy mawiano – „prywaciarzy” ~ Olga Drenda, autorka książki Duchologia polska. Rzeczy i ludzie w czasach transformacji.
MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DO WARSZTATÓW
Zajęcia zostały wzbogacone fragmentami wideo: zwiastunami filmów z amatorską ścieżką lektorską, opozycyjnym programem Jacka Fedorowicza oraz wywiadem z Krystyną Jandą pochodzącym z prywatnego archiwum prowadzącego.
Różne rodzaje wypożyczalni, przekrój techniczny magnetowidu i kasety wideo, stanowisko bazarowe zostały zaprezentowane przy pomocy plansz wielkoformatowych stworzonych na potrzeby zadania.
Warsztatom towarzyszyła projekcja filmów. W zależności od prowadzącego, młodzież mogła uczestniczy w seansie „półkowników”: Niedzielne igraszki, Przesłuchanie lub kina gatunkowego schyłku lat 80.: Klątwy Doliny Węży (1988, reż. Marek Piestrak).
Każdy uczestnik warsztatów „Rola VHS w transformacji ustrojowej” wypełnił karty pracy oraz ankiety ewaluacyjne. Quiz okazał się świetną formą sprawdzenia wiedzy nabytej w trakcie zajęć! W ramach poszerzenia wiadomości przekazywanych na zajęciach, uczniowie otrzymali folder z dodatkowymi informacjami o VHS-ach.
DOSTĘPNOŚĆ
Jedne z warsztatów zostały dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, dzięki temu mogli wziąć w nich udział uczniowie SOSW nr 4 w Łodzi. Uczestnicy spotkania tłumaczonego na PJM zapoznali się z technologią wideo: kasetami i magnetowidem. Mogli wypożyczyć film z wypożyczalni stworzonej specjalnie na potrzeby zadania. W ten sposób jedna z uczennic znalazła swoją ulubioną animację, Wszystkie psy idą do nieba (1989, reż. Don Bluth) i była przeszczęśliwa!
WYWIADY O ROLI VHS W TRANSFORMACJI USTROJOWEJ
W ramach projektu zrealizowaliśmy dziewięć wywiadów, które były wykorzystywane jako pomoc naukowa w trakcie warsztatów. Rozmawialiśmy z właścicielami wypożyczalni: Sylwestrem Bednarkiem, Narcyzem Amurskim i ks. Piotrem Kosmalą, założycielem kolektywu VHS Hell: Krystianem Kujdą, autorem i autorką książek poświęconych polskiej kulturze okresu transformacji: Wojciechem Przylipiakiem, Olgą Drendą, akademickimi badaczami wideo: prof. Piotrem Sitarskim (UŁ), dr. Grzegorzem Fortuną-Skowronem (UG) oraz reżyserem Januszem Zaorskim.
Podsumowaniem wywiadów jest film stworzonych w dwóch wersjach – z polskimi napisami i tłumaczeniem na język migowy:
PODSUMOWANIE PROJEKTU „ROLA VHS W TRANSFORMACJI USTROJOWEJ”
W sumie w warsztatach wzięło udział 309 uczestników. Przeprowadzaliśmy ankiety ewaluacyjne. Większość uczniów oceniła wydarzenie jako „ciekawe”, „oryginalne” i „przydatne”. Atmosfera, kompetencje prowadzącego i organizacja warsztatów w większości przypadków zostały ocenione jako „dobre” lub „bardzo dobre”. Pozytywną opinię podtrzymują prowadzący. Najczęściej ocenili warsztaty jako „bardzo udane”.
Warsztaty „Rola VHS w transformacji ustrojowej” pogłębiły wiedzę uczestników na temat kultury w Polsce przełomu lat 80. i 90. XX wieku oraz praktyk odbiorczych konsumentów rynku VHS. Ponad wszystko wyeksponowaliśmy rewolucyjny charakter medium wideo. Zaprezentowaliśmy również mniej znany, drugi obieg kaset politycznych w latach 80.
Wideo szał trwał do końca lat 90., kiedy rynek zaczął opanowywać przełomowy cyfrowy format DVD. Dziś VHS powraca za sprawą miłośników retro, którzy organizują pokazy filmowe z kaset VHS. Format stał się nostalgicznym wspomnieniem filmowego szaleństwa przełomu lat 80. i 90. – Wojciech Przylipiak, autor książki Sex, disco i kasety wideo. Polska lat 90.
Koordynator: Kornel Nocoń
Wykładowcy: dr Emil Sowiński, dr Jarosław Grzechowiak, dr Grzegorz Fortuna-Skowron, Krystian Kujda
Eksperci: Olga Drenda, Wojciech Przylipiak
Realizacja wywiadów, montaż materiałów wideo: Kornel Nocoń, Mikołaj Zacharow
Zdjęcia: Mikołaj Zacharow
Grafika, identyfikacja wizualna: Maciej Keppe
Dostosowanie warsztatów do potrzeb osób z niepełnosprawnościami: Olga Romanowska, Grzegorz Steć
Wsparcie techniczne: Zuzanna Woźniak, Wojciech Wojtysiak, Mirosław Gumiński, Sebastian Snurski, Rafał Andrzejczak, Marcin Kwintkiewicz, Asia Karp
Organizator:
Dofinansowanie:
Patroni medialni:
Partnerzy:
